عشق الهی در اندیشه رابعه عدویه و تطبیق آن با اشعار حافظ شیرازی

الملخص

در زمانی که زهدورزی شیوۀ غالب عارفان بود، رابعۀ عدویه مفهوم عشق الهی و عرفان عاشقانه را مطرح کرد. عشق الهی در سده‌های پس از رابعه همواره از اساسی‌ترین مباحث جلوه‌گر در آثار شعرای عرفان‌گرای ما بوده است. پژوهش پیش‌ِرو با نگاهی کاوش‌گرانه وجوه بارز عرفان عاشقانه رابعۀ عدویه را کاویده، سپس آن‌ها را با اشعار خواجه حافظ شیرازی مطابقت داده‌ و تشابهات را یافته است. این پژوهش از نوع کیفی است و بر روش توصیفی_ تحلیلی و تطبیقی تکیه دارد. شیوۀ تطبیقی به‌کار رفته در پژوهش بر پایۀ مکتب ادبیات تطبیقی آمریکایی می‌باشد که بر پایۀ تشابه و توازی است. یافته‌ها نشان می‌دهد ویژگی‌های بارز عرفان رابعه شامل «عشق خالصانه»، «مشاهده جمال محبوب»، «نپرداختن از صانع به صنع»، «ترجیح دادن دوست بر جهان و جهانیان»، «تهجد و شب زنده‌داری»، «گریستن در فراق محبوب»، «مستغرق شدن عاشق در معشوق»، و «مقام خلت» است که در اشعار حافظ نیز بازتاب آن را می‌توان دید. گرچه با زبان رسا و اشعار شیوای حافظ این مفاهیم به گونه‌ای بسیار دلپذیرتر منعکس شده‌است اما آبشخور و سرچشمه‌های آن را باید در اندیشه‌های رابعه دانست.