بررسی آرایۀ اسلوب معادله در مثنوی‌های سلطان ولد

چکیده

اسلوب معادله از تصاویر هنری است که می‌تواند دارای وجوه مختلف باشد. در آغاز، بینابین یا پایان تمثیل آورده‌شود و امر انتزاعی را به امور محسوس و یا بالعکس تشبیه نماید. اوج ظهور این آرایه در ادب فارسی قرن دهم، در سبک هندی دیده می‌شود اما جلوه‌های این هنر در ادبیات فارسی، از قدیمترین آثار تا کنون تجلی یافته است. پژوهش حاضر به شیوۀ کتابخانه‌ای، ضمن اشاره به پیشینۀ اسلوب معادله (ارسال مثل)، به بررسی مثنوی‌های سلطان ولد، ابتدانامه (مشهور به ولدنامه)، رَباب نامه و انتهانامه پرداخته و با توجه به وجوه، جایگاه و ساختار اسلوب معادله در این مثنوی‌ها کیفیت بهره‌مندی از این آرایه را، نشان می‌دهد. نتایجی که از این پژوهش به دست آمده نشان می‌دهد که: 1- سلطان ولد در استفاده از این مظهر هنر بیشتر از اسلوب معادلۀ دو وجهی بهره برده و امور ذهنی، انتزاعی و عقلی را به امور حسی تشبیه نموده است. 2- چه بسا پیش می‌آید که دو مصراع یک بیت، معادل بیت‌های پیشین قرار بگیرد و اسلوب معادله در بیش از یک بیت ارائه گردد. 3- گاهی پایه‌های اسلوب معادله، وهمی، تخیلی و یا افسانه‌ای است. 4- گاهی نیز اسلوب معادله در دو بیت به صورت موقوف‌المعانی به تصویر کشیده می‌شود. 5- در بسیاری از اسلوب معادله‌ها، یکی از پایه‌های معادله محذوف و در معنا و مفهوم بیت نهفته است.