مثال در کتاب «العین» اثر خلیل بن احمد فراهیدی خوانش با تکیه بر مفاهیم واژه‌نگاری مدرن

چکیده

مثال واژگانی از نظر اهمیت کمتر از تعریف نیست، هرچند تعریف همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. مثال همان واسطه‌ای است که حیات را به واژه بازمی‌گرداند، پس از آنکه تعریف آن را خشک و انتزاعی کرده است. واژه‌نویسان عرب قدیم به بهترین شکل از مثال استفاده کرده‌اند، اما متوجه شدیم که مطالعات مربوط به مثال در فرهنگ‌ها، عمدتاً به «شاهد» (یعنی متن نقل‌قول‌شده) پرداخته‌اند و «مثال موضوع» (یعنی مثالی که واژه‌نویس خود می‌سازد) و گونه‌های آن را نادیده گرفته‌اند. در این مقاله، با تکیه بر مفاهیم واژه‌نگاری مدرن، به بررسی مثال در کتاب «العین» اثر خلیل بن احمد فراهیدی پرداخته‌ایم تا مهم‌ترین انواع مثال‌های به‌کاررفته را همراه با نمونه‌ها نشان دهیم و جایگاه آن‌ها را در حوزه مفاهیم نوین مشخص کنیم. برای این کار، از روش استقرایی استفاده کرده‌ایم؛ بدین صورت که پدیده‌های تکرارشونده در مثال‌های خلیل را بررسی کرده و با انجام فرآیند انتزاعی، به انواع کلی رسیده‌ایم که پس از نظریه‌پردازی بر اساس مطالعات واژه‌نگاری مدرن (به‌ویژه مطالعات غربی) ارائه شده‌اند. هر نوع را با مثال‌هایی توضیح داده‌ایم. از جمله مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش، غفلت برخی نظریه‌پردازان غربی از تلاش‌های عرب‌های قدیم در فرهنگ‌نویسی است. بسیاری از روش‌ها و مکانیزم‌های نوین در واژه‌نگاری غربی، ریشه در فرهنگ «العین» دارد، از جمله «مثال شرح‌دار»، «هم‌آیی‌های واژگانی» و «مکانیزم خنثی‌سازی». این یافته‌ها ما را بر آن می‌دارد که بار دیگر روش‌شناسی فرهنگ‌نویسی عربی قدیم را بازخوانی کنیم، آن را معرفی نماییم و از آن در فرهنگ‌نویسی معاصر و آموزش زبان به گویشوران و غیرگویشوران عربی بهره ببریم.